Aydınlanmanın ve aklın karşısındaki en büyük engel her zaman için cehalet olmuştur. Dogmatik kabullere, söylenegelen geleneksel dedikodulara ve inanılmak istenileni gerçek kabul edişe dayanan; doğrulanabilir, bilimsel ve akla dayanan bilgiyi dışlayan bir düşünce şeklinin kendi kabuğunu kırarak kendisinin, dünyanın ve evrenin farkındalığına erişebilmesi mümkün değildir. Bu sebeple aydınlanma her şeyden önce bir düşünce şekli değişikliğidir. On binlerce yıldır kendini, dünyayı, evreni ve karşılaştığı her olayı dogmatik – metafizik düşünce ile açıklamaya çalışan bir türün bu köklü alışkanlığını bir kenara bırakarak aklını özgürleştirmesi yani kendi aklına ve doğrulanabilir bilgiye güvenmeye başlaması kolay gerçekleşebilecek bir değişim değildir. Zira aklı özgür kılma mücadelesini bugün yani 21. yüzyılda bile sürdürmek durumundayız. Bu mücadele geçen yüzyıllar içerisinde hatırı sayılır başarılar kazanmış olsa da cehalet bugün dahi aydınlanma ve aklın karşısındaki en büyük düşman olma konumunu korumaktadır.
Gerçek bilgiye aklı kullanarak ulaşmaya çalışan ve bilimsel yöntemi ilk geliştirenler M.Ö. 7. ve 6. yüzyıllar arasında yaşamış olan Thales ve Anaksimandros isimli iki Yunan filozof oldu. İlk defa kendi varlıklarını ve evreni açıklayabilmek için sürekli söylenegelen geleneksel ezberlerin dışına çıkan bu iki filozof Dünya’nın ne olduğunun ve nerede bulunduğunun yanıtını aradılar. Thales’e göre her şeyin kökeninde su olmalıydı, su bir şekilde değişim geçirerek dünyayı oluşturan tüm maddelere evrilmişti ve bugün de Dünya su üzerinde yüzmekteydi. Lakin Thales’in hipotezi, öğrencisi olan Anaksimandros’u tatmin etmemişti. Ona göre suyun diğer maddelere dönüşebilmesi mümkün değildi, soğuk ve nemli bir şeyden sıcak ve kuru şeyler oluşamazdı. Her şeyin kökenindeki madde tüm özellikleri içinde barındırmalı ama her hangi bir nitelik de göstermemeliydi. Bu düşünce Anaksimandros’u boşluk fikrine götürdü. Dünya boşlukta asılı olmalıydı, onu boşlukta tutan da diğer gezegenlerle arasında bulunan dengeli mesafe olmalıydı. Anaksimandros’un muhteşem bir mantık yürütme ile vardığı bu tezi ancak yüzyıllar sonra Newton matematiksel olarak temellendirecekti. Antik dünyanın bu iki filozofu ilk kez aklı kullanarak evreni tanımaya çalıştılar. Hipotez ileri sürme, onu sınama, yanlışlansa bile bunu bir gelişme olarak kabul edip ilerleme, her bilgiyi aklın sınamasına tabi tutarak neticede doğrulanabilir bilimsel bilgiye ulaşma kısacası bilimsel düşünce ve bilimsel metot böyle ortaya çıktı. Anaksimandros evreni keşfe devam etti. Doğadaki doğum – ölüm döngüsünü izleyerek “doğa ile bir olmak” fikrine böylece de “sonsuzluk” kavramına vardı. Darwin’in dünyaya gelişinden yüzyıllar öncesinde evrimden bahsetti, tüm canlıların ilk başta suda yaşayan canlılardan evrilerek oluştuğunu ileri sürdü.
Akıl bir kere serbest kalmıştı artık… İnsan kendisini, çevresini, doğayı ve dünyayı keşfe başladı. Anaksimandros’tan yaklaşık bir yüzyıl sonra Demokritos var olan her şeyin atom adını verdiği ufak parçacıklardan oluştuğunu söyleyecekti. Coğrafyayı keşif ise insanlar için oldukça ilgi çekici bir hal almıştı. İnsanlık gizemlerle dolu olan bu yolculuğa ilk önce mitolojik karakterleri çıkardı. Odysseus, Jason ve Herkül gibi karakterler artık sadece yer altı dünyası veya tanrıların dağı gibi fantastik yerlere gitmiyordu, denize açılıyorlar; yeni adalar, kıtalar ve uygarlıklar keşfediyorlardı. Bu mitolojik keşifler M.Ö. 4. yüzyılda Büyük İskender sayesinde gerçeğe dönüştü. O sadece büyük bir komutan değildi aynı zamanda büyük bir kâşifti. Onun sayesinde dünyanın iki yakası birbirlerini keşfetti. Büyük İskender’in Doğu ve Batı’yı buluşturması öyle muhteşem bir olaydı ki, bu nedenle ölümünden yüzyıllar sonra bile İslam Dünyası Zülkarneyn olmayı ona layık gördü. Osmanlı dönemi de dahil olmak üzere İslam alimleri Büyük İskender’i hep Zülkarneyn olarak andı.
7. yüzyıla geldiğimizde yeryüzünde aklın bayrağını artık Müslümanlar taşıyordu. Çin’den Atlas Okyanusu’na kadar uzanan bir coğrafyayı ellerinde bulunduran Müslümanlar hem Doğu’nun hem de Batı’nın bilgi birikimine erişebilmişti. Grek, Roma, Sümer, Mezopotamya, Mısır, Hint, İran ve Çin medeniyetlerinin birikimi İslam âlimlerinin elindeydi. Akla ve bilime düşman olan Roma İmparatoru II. Theodosius’un baskı ve zulmünden kaçan Romalı bilginler de İslam topraklarına sığınıyordu. Özellikle Şam-Bağdat hattı olmak üzere İslam coğrafyasının dört bir yanındaki şehirler bilim ve sanat merkezleri haline gelmeye başladı. Dünyanın dört bir yanından çeşitli dillerdeki tomarlarca kitap İslam coğrafyasına akıyordu. Bu kitaplar Grekçe, Latince, Süryanice, Aramice, Farsça gibi orijinal dillerinden Arapça’ya çevriliyordu. Kitap toplama ve çeviri faaliyetleri Halife Harun Reşid döneminde zirve yaptı. Öyle ki bazı tarihçilerin yazdığına göre; Harun Reşid sırf kitap toplamak için Doğu Roma’ya sefer düzenlerdi, ülkesindeki gayrimüslimlerden cizye yerine eski kitap toplardı. Kitap toplamak için seyahate çıkan ve bu çabası devlet tarafından da desteklenen yeni bir âlim sınıfı doğmuştu. Bu alimler sırf bir kitabı bulabilmek için yıllarca şehir şehir dolaşırlardı. Huneyn bin İshak’ın, Calinus’un nabız ile ilgili bir kitabını bulabilmek için Irak, Suriye, Filistin ve Mısır’ı karış karış dolaştığı bilinir. Medrese ve camiler bilim – felsefe tartışmalarının merkezi haline gelmişti. Müslüman, Hristiyan, Yahudi, Zerdüşt, putperest, ateist, her dinden, her mezhepten, her görüşten bilginler toplanıp günlerce süren tartışmalar düzenlerdi. Bu toplantılardan birine katılan İspanyol bir papaz yazmış olduğu mektuplarda kendi ifadesiyle “her çeşit dinsizin katıldığı” bu toplantıları şöyle anlatıyordu: “Her mezhebin önderi, kapıdan içeriye girdiğinde herkes saygıyla ayağa kalkıyor ve mezhebin başı yerine oturmadan kimse yerinden kımıldamıyordu. Salon neredeyse tıka basa dolmuşken dinsizlerden biri söz aldı ve şöyle konuştu: Bilimsel konularda konuşmak için toplanmış bulunuyoruz, herkes ön koşulumuzu biliyor. Siz Müslümanlar, kendi din kitabınızdan alınmış veya peygamberinize dayanan sözlere başvurarak bize karşı kanıtlar getirmeye kalkışamazsınız çünkü biz ne söz konusu kitabınıza ne de peygamberinize inanıyoruz. Buradaki herkes yalnızca insanın akıl ve mantığında temellendirilebilen nedenlere dayanabilir.” Bu ve benzeri “dinsizce” sözlerle karşılaşan, üstelik bu sözlerin alkışlandığını gören papaz bir daha bu toplantılara katılmak istemediğini belirtiyordu.
İslam Dünyası’ndaki, akıl ve bilimde yaşanan bu gelişmeler aklı kutsayan ve ona dayanan yeni bir mezhebi ortaya çıkardı; Mutezile. Halife Harun Reşid’in izinden giden oğlu El-Memun’un döneminde Mutezile mezhebi İslam Devleti’nin resmi mezhebi haline getirildi. Mutezile’ye göre Allah’ın yüceliği doğanın her alanında keşfedilmeliydi bu nedenle bilimsel etkinliklerden korkulmamalıydı, sonsuz olan evren ancak bilimsel akılla keşfedilebilirdi ayrıca özgür olmayan insan etkinliği haramdı yani aklını özgürleştirmemek de haramdı. 10. ve 11. yüzyıllarda gücünün zirvesinde olan Mutezile akımı İslam Dünyası’nın en büyük bilim insanlarını, filozoflarını yetiştirdi. İbn-i Rüşd, İbn-i Bacce, İbn-i Sina, Fahreddin Razi, Nasirüddin Tusi, Cahiz, Ebu’l-Huzeyl, İbrahim Nazzam, Hayyat, Ebu’l Maari, Seyid Şerif Cürcani, Sadüddin Taftazani, Zemahşerî hepsi Mutezile mezhebinin etkisi altındaydı. Bu dönemde İslam Dünyası matematik, geometri, astronomi, fizik ve tıp gibi pozitif bilimlerde hayranlık verici ilerlemeler gösterdi. Cahiz, Farabi, Nasirüddin Tusi gibi biyoloji üstüne çalışan âlimlerin neredeyse hepsi evrimi kabul ederek üzerine kafa yordu. Özellikle felsefede sivrilen Farabi’nin İslam Dünyası’ndaki ünvanı “muallim-i sânî” idi yani “ikinci hoca”. “Hace-i evvel” yani “birinci hoca” ise Aristoteles idi. Kendisinin mi yoksa Aristoteles’in mi daha büyük bir düşünür olduğunu soranlara Farabi; “Ben onun zamanında yaşasaydım en iyi öğrencisi olurdum.” şekline cevap veriyordu.
12. yüzyıldan sonra İslam Dünyası aklı ve bilimi terk etmeye başladı. Her ne kadar tartışmalı olsa da Gazzâlî’nin nakilci görüşlerinin bunda etkisi olduğu düşünülür. Gazzâlî ve İbn-i Rüşd arasındaki meşhur tartışma o dönem İslam Dünyası’nda yaşanan akılcılık – nakilcilik çatışmasının sembolü oldu. Gazzâlî’nin İbn-i Sina’nın fikirlerini eleştirdiği “Filozofların Tutarsızlığı” makalesine, İbn-i Rüşd “Tutarsızlığın Tutarsızlığı” makalesi ile kapsamlı bir cevap verdi ancak İslam Dünyası’nın günden güne akıl ve bilimden uzaklaşarak nakilci düşüncenin etkisine girmesine mâni olamadı. Müslüman âlimler birkaç yüzyıl boyunca düşünce şekillerini değiştirmeyi başarabilmiş ve çevrelerini, evreni keşfetmeye başlamışlardı. Bu çaba ve birikim Anadolu – Sicilya – İspanya hattı üzerinden Avrupa’ya aktarıldı. Bilimsel aklın bayrağı artık Avrupalılardaydı. İslam Dünyası’nın aydınlanma çağında Doğu ve Batı bilgisi birleştirilerek bilim ve bilgi dünyevileştirilmişti. Ayrıca ilk kez halka açık tartışmalar düzenlenmeye başlanılmış ve ilk halka açık kütüphaneler kurulmuştu. Bilgiye ulaşmak sıradan insan için de mümkün hale gelmişti. Bu imkanın yaratılmasına rağmen henüz kimsede bilimsel bilgi ve aklı tüm insanlara taşıyarak tüm toplumun düşünce şeklini, böylece de dünyayı değiştirme fikri doğmamıştı. Bu fikir ilk kez 17. yüzyılda Avrupalı aydınlanmacılarda belirdi.
Avrupalılar yüzyıllardır cehaletin ve akıl dışılığın bataklığında yüzmekteydi. Yanı başlarındaki İslam Dünyası’nın bilimsel ve felsefi gelişimi onlar için pek de ilgi çekici değildi. Ta ki cehalet artık onların canlarını bile almaya başlayana kadar. Bazı tarihçilere göre 14. yüzyılda gerçekleşen Büyük Veba Salgını’nın Avrupa için uyarıcı bir etkisi oldu. Tüm dünyaya yayılan salgında en çok kaybı Avrupalılar verdi, öyle ki Avrupa kıtasındaki nüfusun 3’te 1’i bu salgında hayatını kaybetti. Müslümanlar biyoloji bilimini, tıp bilgilerini, karantina usullerini kullanarak salgını Avrupa’ya göre daha hafif atlatırken Avrupa çareyi dine ve papaya sığınmakta arıyordu. Nitekim umduklarını bulamadılar ve onları anca akıllarının kurtarabileceğini acı bir şekilde fark ettiler. Devam eden yıllarda Avrupalılar bilimsel aklın önemini git gide daha iyi kavradılar, Avrupa’daki aydınlanma çağının başladığı 17. yüzyıla geldiğimizde artık aydın bir zümre düşünce şeklini değiştirmeyi başarabilmişti. Bu aydınları buluşturan önemli merkezlerden biri olan Londra’daki Kraliyet Akademisi’nin sloganı dönemin Avrupa aydınının düşünce şeklini çok güzel yansıtmaktaydı; “Nullius in Verba” yani “Kendin Gör”. Dogmatik, geleneksel, aktarılagelen, sınanmamış, doğrulanmamış hiçbir bilginin bir değeri yoktu, bir kişi gerçek bilgiye ancak kendi görerek, sorgulayarak, sınayarak yani bilimsel akıl yoluyla ulaşabilirdi.
18. yüzyıl, Avrupa’nın aydınlanma çağı… Alman filozof Immanuel Kant aydınlanmayı aklı özgürleştirme diye tanımlıyordu. Gerçekten de sanatçı, düşünür ve bilim insanlarından oluşan Avrupalı bir zümre aklını özgürleştirmeyi başarabilmiş; kendini ve doğayı tanımaya, öğrenmeye girişmişti. Keşifler ve icatlar yapılıyor, eserler ortaya konuluyor, yeni fikirler üretiliyordu. Ancak dünya değiştirilecekse elde edilen bu yeni bilgiler sadece o zümre içerisinde kalmamalı tüm insanlara ulaştırılmalıydı. Aydınlanmacıların kabulüne göre bilgiye ulaşan insanın düşünce şekli de değişecekti. Bilgiyi insan kitlelerine ulaştırabilmek için Fransız düşünür Denis Diderot’un değişik bir fikri vardı: var olan tüm bilgiyi tek bir kitapta toplamak ve böylece insanların bilgiye kolayca ulaşabilmesini sağlamak. Matbaa ve baskı kitaplar artık çok büyük bir yaygınlık kazanmıştı. Eğer tüm bilgi tek bir kitapta toplanabilirse bu kitabın insanlara ulaşması çok da zor olmayacaktı, sonrasında ise bilgiye ulaşan insanların düşünce şeklinin değişmesi işten bile değildi. Bu amaçla Denis Diderot ve Jean le Rond d’Alembert kolları sıvadı ve insanlığın sahip olduğu tüm bilgiyi tek bir kitapta toplamak için çalışmaya başladılar. 100’den fazla bilim insanı, düşünür ve sanatçı yazılarıyla onlara destek oldu; Montesquieu’dan Rousseau’ya, Voltaire’den d’Holbach’a dönemin tüm ünlü aydınları işin içindeydi. 1751’den 1772’ye kadar süren takviye, güncelleme ve çevirilerin sonunda ortaya çıkan esere “Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers” ismi verildi. Türkçesi ile “Ansiklopedi veya Bilimler, Sanatlar ve Zanaatların Sistematik Sözlüğü“. Ansiklopedi kavramı işte böyle doğdu.
Ansiklopedi kendisinden beklenilen büyük akıl devrimini başlı başına gerçekleştirememiş olsa da insanlığa büyük hizmetler sundu. Yeni yeni yazılan asnsiklopediler 21. yüzyılın başına kadar insanların en büyük bilimsel bilgi kaynağı olmayı sürdürdü. İnsanların bilimsel bilgiye ulaşımı kolaylaştıkça yeni zorluklarla karşılaşıldı. Bu zorlukların başında ise bilimsel bilginin yayılması aleyhine olan odakların çabaları geliyordu. Daha Encyclopédie basım aşamasındayken bile dogmatik bilginin en büyük temsilcisi olan Kilise’nin tepkisini çekmişti. Nitekim 7. cilde kadar basılan eser yasa dışı ilan edildi. Bu yüzden 8’den 18’e kadar olan ciltler yasa dışı olarak basılabildi.
20. yüzyıla geldiğimizde aklın karşısındaki düşman yine aynıydı ama akıl mücadelesi veren aydınların üstesinden gelmesi gereken çok daha farklı zorluklar vardı. Artık bilgiye ulaşmak, onu bilimsel metotlarla sınamak ve kitlelere iletmek yeterli bir çaba değildi. Yeni yüzyılda doğan yeni kavramlar vardı: Manipülasyon, dezenformasyon, karşı propaganda, bilgi kirliliği, vs. Tüm bu yöntemleri aklın ve bilimsel bilginin karşısında duran çıkar grupları geliştirmişti, üstelik bu yöntemlerle yayılan çarpıtılmış bilgi çoğu zaman bilimsel bir kılıf içerisinde sunuluyordu. Clair Cameron Patterson isimli Amerikalı bir kimyacının petrol şirketlerine karşı yürütmüş olduğu mücadele bilimsel bilgi ile çarpıtılmış bilginin mücadelesinin en güzel örneklerindendir. 1960’lı yıllarda Patterson, insan sağlığına zararlı bir madde olan kurşunun insan çevresindeki ve doğadaki oranının önceki yüzyıllara göre büyük artış göstererek tehlikeli bir boyuta ulaştığını keşfetti. O dönemler oyuncaklardan, ampullere, ayakkabılardan, boyalara, konserve kutularından su borularına kadar hemen hemen her yerde kurşun kullanılmaktaydı ancak kurşunu en çok kullananlar kurşunlu benzin üreten petrol şirketleriydi, Patterson’un bu keşfi de en çok onları rahatsız etti. İlk başta Patterson’un karşısına ekonomik ve akademik engeller çıkardılar ama o vazgeçmedi. Bu sefer karşısına bilgi çarpıtma metotları ile çıktılar. Bu işi yapmakla görevlendirdikleri kişi ise Robert A. Kehoe isminde yine bir bilim insanıydı. Kehoe kasti olarak çarpıtılmış verilere, eksik değerlendirmelere, yanlış bilgilere dayanarak Patterson’a karşı çıktı, asıl amacı ise bilimsel bir kılıf içerisinde büyük petrol şirketlerinin çıkarlarını korumaktı. Tüm çabalarına rağmen bilimsel bilgi galip geldi ve yıllar süren hukuki ve bilimsel bir mücadelenin ardından Patterson Amerika’da kurşun kullanımını yasaklatmayı başarabildi.
Patterson’un zaferi önemli bir gelişmeydi ama çarpıtılmış bilgi karşısında nihai bir zafer değildi. 1979 yılında yine Amerika’da sigara ve tütün şirketlerinin gizli bir talimatı gün yüzüne çıktı. Brown & Williamson isimli tütün şirketinin 1969’da hazırladığı bu talimatta tütün ve sigara karşıtı kampanyalarla başa çıkabilmek için manipülasyon, dezenformasyon ve bilgi kirliliği gibi yöntemlerle halkın kafasında şüphe yaratılması gerektiği belirtiliyordu. Nitekim o yıllarda yalan yanlış dedikodulara, çarpıtılmış verilere ve sözde bilimsel bilgilere dayanarak sigaranın aslında sağlığa zararlı olmadığı yönünde yapılan yoğun propagandaların arkasında tütün şirketlerinin olduğu ortaya çıkmış oldu. İlk defa bir çıkar grubunun kendi çıkarları için cehaleti bilerek yayma çabası bu şekilde belgelendi ve agnotoloji adında yeni bir bilim dalı doğdu yani bilgisizliğin bilimi; çıkar elde edebilmek için yanlış bilginin kasıtlı olarak yayılması ve toplumda kafa karışıklığı yaratma çabalarını inceleyen bilim dalı. Cehalet artık bilinçli olarak kullanılan bir silahtı ve bu silah günden güne daha da gelişecekti.
Ve 21. yüzyıl yani günümüz; büyük cehalet çağı. Gerçek bilginin politikacılar, sermayedarlar, din tüccarları elinde can çekiştiği bir çağ. Fanatizmin ve popülizmin yönettiği bir çağ. Cehaletin kutsandığı ve cehalete tapmayanların kitlelerce aforoz edildiği bir çağ. Bilgiye erişimin ve iletişimin kolaylaşması umulduğu gibi sadece bilgiyi değil aynı zamanda cehaleti de yaygınlaştırdı, artık cehaletin fanatizmi doğdu. Aydınlanma binlerce yıllık mücadelenin ardından çok daha zorlu bir düşmanla karşı karşıya; sıradan insan kitlelerinin fanatizmi. Artık en derin, en teknik bilgiler bile bilgisayar başındaki veya televizyon karşısındaki her şeyin en doğrusunu bildiğine ve sadece kendi inandığının doğru olabileceğine iman etmiş sıradan insanların cüretkar saldırılarına maruz kalıyor. Artık hükmü sadece taht sahipleri veya cennetten arsa satanlar vermiyor, cehalete ve fanatizme tapan sıradan kitleler de aklı mahkum etmeye kalkıyor. Evet, aklın hükmü için mücadele veren aydınlar dünden bugüne ne azaldı ne nitelik kaybetti ama karşılarındaki düşman yani cehalet hiç olmadığı kadar güçlü çünkü artık örgütlü. Cehaleti örgütleyip yönetebilen her şeyi yönetebiliyor. Kısacası “Hiçbir şey eyleme geçmiş cehaletten daha korkunç olamaz.” diyen Goethe’nin en büyük korkusu ile günümüzde çarpışıyoruz.
Bu yazı yorumlara kapalı.